Denggbejlik Kurumunun Kürt Toplumundaki İşlevi

 DENGBÊJLİK KURUMUNUN
KÜRT TOPLUMUNDAKİ İŞLEVİ

 Yazıyla yeterince tanışmamış olan toplumların merkezlerden uzak
kesimlerinde ortak kültürel miras ve birikimler, olaylar karşısında
alınan tavırlar, sözlü kültür ortamı içerisinde üretilirdi. Geleneksel
Kürt toplumunun ortak hafızası ve vicdanı dengbêjlerdi. Sözlü
kültürün icracısı olan dengbêjler, milletin hafızasını aktaran bellek
konumundaydılar ve toplumsal hayatta gerekli olan bilgiyi dağıtan
ve aktaran konumunda olup, sosyal ve siyasi ihtiyaca göre tiplere
ayrılarak kültürün, yayılımı ve sürekliliğini sağlama noktasında
işlevler üstlenmişlerdi.
Dengbêj kelimesi, Kürtçede deng (ses) ile bêj (söz) kelimelerinden
oluşmuş bir kelimedir. Bu kelime, “sözün bir ahenkle (ses değeri ile)
icra edilmesini sağlayan kişi” anlamında kullanılmıştır.
Sözlü Kürt kültürü varlığını, büyük ölçüde dengbêjlerin dilinde
bugüne taşımıştır. Dengbêjler destanların, halk hikâyelerinin,
ilahilerin, mesnevilerin icracılarıdır. Bugün giderek yok olan bu
gelenekte dengbêjler, genellikle köyden köye dolaşarak, hayatlarını
söyledikleri destanlar, kilamlar, ilahiler, mesneviler sayesinde
kazanan insanlardı. Bazıları erbane (def), bilûr (kaval) gibi
çalgılarla söyleseler de, dengbêjlerin çoğu herhangi bir çalgı aleti
kullanmadan, gırtlak gücüne dayanarak sanatlarını icra ederlerdi.
Dengbêjler, aynı zamanda sözlü tarihin aktarımcısıdırlar. Kürt
aşiretleri arasında çıkan bir kavga, örneğin bir yiğidin bir kan
davasında yaptığı kahramanlıklar dengbêjlerin dilinde yöreden
yöreye anlatılarak meşhur olurdu. Dengbêjlerin bir bakıma medya
işlevi de üstlendikleri söylenebilir.
Kürt dengbêjlik geleneğinde her yörenin kendine özgü motifleri
vardır. Kürtlerde sözlü edebiyat, dengbêjliğin gücü ve sanatsal yönü
ile ayakta kalmıştır. Kahramanlıkların anlatıldığı ve “şer” denilen
stranlardan
1
 avcılığa, baharın güzelliğinin anlatıldığı “kilam2
”lardan
güz mevsimindeki buruk duygulara, düğün ve eğlencelerdeki
mutluluktan, başarıların, zaferlerin heyecanına kadar, hastalıktan
kaynaklı acılardan, elemlerden, iki yüzlülük, haksızlık ve ihanetlere
kadar birçok konu, değişik şekillerde sanatsal olarak sözlü Kürt
edebiyatında yerini almıştır.
Bazı yörelerde dengbêjlere mitirb, mitrib, mirtib, âşık, begzade
ya da gewende denir; ama özü itibariyle yaptıkları iş, üstlendikleri
misyon değişmez.
Mehmed Uzun