Kürt Filozoflar; Mani Kimdir

 Bu yazımızda ikinci Kürt filozof üzerinde duracağız. İkinci Kürt filozofumuz Mani'dir. Babasının adı Fatak Babak'tır. Babası Med'li bir Kürt'tür. Hemedan'lıdır. Annesinin adı Marmarjam'dır. Milattan sonra 14 nisan 216'da Babil egemenliği döneminde Mardin'

KÜRT FİLOZOFLAR 2 - MANİ

Mihemed RONAHÎ

İlk yazımızda felsefenin Kürtler tarafından başlatıldığını ifade etmiş, bu iddianın ispatı olarak Zerdeşt'in fikir ve düşünceleri ile Yunan'lı filozoflara nasıl yol açtığını –kısaca- ortaya koymuştuk.

Bu yazımızda ikinci Kürt filozof üzerinde duracağız. İkinci Kürt filozofumuz Mani'dir. Babasının adı Fatak Babak'tır. Babası Med'li bir Kürt'tür. Hemedan'lıdır. Annesinin adı Marmarjam'dır. Milattan sonra 14 nisan 216'da Babil egemenliği döneminde Mardin'de dünyaya gelmiştir. Mani, inananlarına yeni bir yol açtı ve denilebilirki fikir ve düşünceleri bütün dünyaya yayıldı. Çin'den Hindistan'a, İran'dan Türkistan'a ve Kafkaslara, Afrika'dan Roma'ya değin onun düşünce ve inançlarının etkisinde kaldıl insanlar. Her ne kadar felsefesi ağırlıklı olarak Zerdeşt, Buda, Hz. İsa ve Mitrai'den etkilenmişse dahi Mani özel bir felsefe kurmuştur.

Mani, felsefesini ve düşüncelerini altı kitapta dile getirmiştir. Altı kitap yazmıştır:

1- Sahberden

Mani bu kitabında kötü insanlardan bahsetmiştir. Ehrimen'den bahsetmiş ve Ehrimen'in onların içine nasıl girip onları aldattığını anlatmıştır.

2- Sendokojîne

Mani, bu kitabında iyilikleri ve iyi insanları anlatımıştır. Aydın insanların bahtiyarlığından ve aydınlıktan bahseder.

3- Riya rast

Kitabın isminden de anlaşılacağı üzere bu kitapta doğru yoldan ve doğru yolda yürüyen insanlardan bahseder.

4- Olperestî

Mani bu kitabında kalp temizliği, iman ve düşünceden bahseder.

5- Veşartî

O dönemin ve ondan önceki dönemlerin peygamberlerinden ve dinlerinden bahseder.

6- Nivîsa gernasan

Mani, bu son kitabında yiğitlerden ve kahramanlardan bahseder. Vatanı için ölünceye dek savaşan ve direnenlerin kitabıdır bu.

Yukarıda zikrettiimiz kitaplar Mani tarafından kaleme alnımış ve isimlerinden de anlaşılacağı üzere tamamen Kürtçe'dirler. Mani, bu eserlerinde inançlarını ortaya koymuştur. Bu inançlarını dini bir form ile sunmuştur. Bu yüzden bir peygamber gibi algılanmış ve felsefesi de bir din olarak telakki edilmiştir. Sözgelimi Mani'nin, inananları için emrileri vardır ve bu emirler Hz. Musa'nın emirlerini andırırlar:

1-Tarihe veya geçmişe inanmak

2- Çoktanrıcılığa inanç

3- Yalanlardan korunmak

4- Kötü olmamak

5- Etin yemeğinin yasaklanması

6- Başkasının namusuna göz dikmemek

7- Hırsızlık yapmamak

8 –Gerçek ile sihrin ayrıştırılması amacıyla okumak

9 –Toplum içerisinde inançlı olmak

10- İşinde ihmalkâr/umursamaz ve tembel olmamak.

Bu emrilerinden ötürü bir peygamber gibi algılanmaktadır ama özenle incelendiğinde felsfesini bir tür dini formuyla ortaya koyduğu görülecektir. Konfuçyus ve Buda gibi

Mani'nin felsefesi dualist bir felsefedir. Mani'ye göre iyilik ışık ve ruhtur. Kötülük de karanlık ve bedendir. Bu yüzden doğada iyilik ile kötülüğün bir arada olduğunu vurgular. İnsanın ruh ve bedenden olması da bu yüzdendir. Doğrusu böyle bir dualizm Zerdeşt'te de vardır. Kimi mevzularda Zerdeşt'ten etkilenmişse dahi pek çok alanda aralarında farklılıkta bulunmaktadır. Örneğin Zerdeşt'te göre insan bedeni oldukça önemlidir ve insan bedenine karşı çok hassasiyet geliştirmelidir. Lakin Mani'de bedenin herhangi bir kıymeti yoktur ve beden ezdirilmeli, çiğnenmelidir. Hastalık ve elemler ile beden terbiye edilmelidir. Ruh bu beden içerisinde zindandadır ve bu sayede ruh bedenden kurtarılmalıdır. İnsanın en büyük amacı karanlığa karşı savaşmak, aydınlığa yardımcı olmaktır.

Mani'ye göre zulüm büyük bir günahtır ve insan hoşgörülü hareket etmelidir. Kimse kimseden daha iyi ve daha üstün değildir.

Yukarıda da ifade ettiimiz gibi Mardin'li Kürt filozof Mani felsefe de, düşünceleri ile kendisinden sonraki pek çok filozofun önünü aydınlatmış ve -sözgelimi büyük Avrupa'lı filozof Augustinus gibi- pek çok filozof onun etkisinde kalmıştır.

Mani, yaşamı boyunca felsefesini kabul ettiremedi, pek çok eziyetle ve sorunlar ile yüz yüze geldi. Yaşadığı dönemde dünya dört imparatorluk tarafından paylaşılmıştı. Sasani, Roma, Çin ve Asur. Yaşadığı ömür içerisinde fikirleri karşılık bulmadı. Sasani şahı birinci Behram, Mani'yi sevenlerin gözlerini korkutmak için, Mani'yi çarmıha gerdi, derisini yüzdü, samanladı ve şehir içerisinde dolaştırdı.

Fakat ölümünden sonra -Uygur Türkleri gibi- pek çok ülke felsefesini resmi inanç olarak kabul etti.

Çeviri: Adnan FIRAT

_________________________________________________

FİLOZOFÊN KURD 2 - MANÎ

Mihemed RONAHÎ

Me di nivîsa xwe ya yekem de gotibû felsefeyê bi kurdan destpê kiriye û ji bo peyitandina vê angaştê jî me Zerdeşt mînak dabû ku du hezar û şesed sal berê çawa bi fikr û ramanên xwe rê li ber fîlozofên yewnanî vekiribû.

Niha di vê nivîsê de jî em dê li ser fîlozofê kurd yê duyemîn rawestin. Fîlozofê kurd yê duyemîn Manî ye. Navê bavê Manî Fatak babak e. Bavê wî kurdekî medî ye. Ji ecbatanayê (hemedan) ye. Navê dê ya wî Marmarjam e. Manî di 14'ê avrêl a 216'ê dawiya zayînî de, li mêrdîna babîliyan jidayik bû. Manî rêyeke nû li pêş bawermendên xwe vekir û fikr ûramanên wî hema bêjin li hemû cîhanê belav bû. Ji çînê heya hindê,ji îranê heya tirkistan û kafkasan, ji efrîqayê heya romayê di bin bandora fikr û baweriya Manî de man. Her çiqas felsefeya Manî bi pirranî ji Zerdeşt, Bûda, Hz.Îsa û çanda mîtraî bandordar bûbe jî, Manî felsefeyeke taybet lidar xistiye. Niha em derbasî felsefeya Manî bin.

Manî felsefe û ramana xwe di kitêbên xwe de haniye ziman.Şeş kitêb nivîsiye:

1- Sahberden

Manî di vê kitêba xwe de behsa mirovên nebaş dike. Behsa ehrîmen dike ku ehrîmen çawa dikeve nava wan û wan dixapîne.

2- Sendokojîne

Di vê kitêbê de Manî behsa çeyiyan û mirovê çê dike. Behsa dilşadiya mirovê ronakbîr û di ronahiyê de dike.

3- Riya rast

Weka ku ji navê pirtûkê jî tê fehm kirin Manî di vê pirtûkê de behsa riya rast û yên di riya rast de dike.

4- Olperestî

Manî di vê pirtûkê de behsa paqijiya dil, bawerî û ramanê dike.

5- Veşartî

Behsa peyamber û olên wê demê û berê wê demê dike.

6- Nivîsa gernasan

Manî di vê kitêba xwe ya dawî de behsa mêrxas û lehengan dike. Yên ku ji bo welatên xwe heya mirinê şer kiribin û di ber xwe dabin dike.

Van kitêbên ku me li jor jimartin ji alî Manî ve hatine nivîsandin û digel ku ji navên wan jî tên fehm kirin ji sedî sed kurdî ne. Manî baweriya xwe di van berhemên xwe de diyar kiriye. Baweriya xwe bi awayekî olî haniye ziman. Ji ber vê yekê jî weka pêxemberekî hatiye zanîn û felsefeya wî jî weka olekê hatiye dîtin. Serqisê deh fermanê Manî ji bawermendê wî re hene. Van fermanên wî bi awayekî dişibin deh fermanên Hz.Mûsa. Van fermanên wî jî ev in.

1- Bawerî bi dîrokê ango dema borî hanîn

2- Bawerî bi dema pirxwedayî yê hanîn

3- Xwe ji derewan parastin

4- Nebaş nebûyîn

5- Qedexekirina xwarina goşt

6- Çavbernedana namûsa yekî din

7- Dizî nekirin

8- Ji bo jihevdanalîkirina rastî û sêhrê xwendin

9- Di nava civakê de xwedî bawerî bûn

10- Di karê xwe de guhsûkar û keslan nebûn

Ji ber van fermanan weka pêxemberekî tê zanîn lê gava meriv li ramanên wî baş binêre meriv dê bibîne ku felsefeya xwe kiriye ol. Weka konfuçyus û bûda.

Felsefeya Manî felsefeyeke dualîst e. Li gorî Manî qencî ronahî û gîyan e. Neqencî jî Tarîtî û laş e. Ji ber vê dibêje ku, di xwezayê de qencî û neqencî bi hev re ne. Ji ber vê mirov bi xwe jî ji gîyan û laş hatîye çêkirin. Birastî ev dualîzm di Zerdeşt de jî heye. Di gelek waran de bandor ji Zerdeşt girtiye lê her çiqas bandoreke mezin jê girtibe jî gelek cudatî di nava felsefeya wan de heye. Wekmînak li gorî Zerdeşt laşê meriv gelek girîng e û divê meriv baş lê binêre. Lê ji bo Manî tu taybetiya laş tuneye divê laş were eciqandin. Bi êş û eleman divê laş bihata terbiyakirin. Lewra bilindbûna giyan di dest êşkişandina laş de ye. Giyan di nav laş de zindanî ye û divê bi vê aravê were rizgarkirin. Armanca mirovan ya sereke şerkirina li dijî hêzên tarîtiyê ye. Alîkariya ronahiyê ye.

Li gorî Manî zordarî ji gunehên mezin e divê meriv bi xweşbînê tevbigere. Kes ji kesî çêtir û rasertir nîn e.

Weka ku me li jor jî hanî ziman fîlozofê kurd Maniye Mêrdînî bi felsefe û ramana xwe ji pêşiya gelek fîlozofên din ronî kiriye û gelek fîlozofan ji ramanên wî bandor girtine serqisê ji vana yek fîlozofê ewrûpayî yê mezin Augustinus e.

Manî di jiyana xwe de felsefeya xwe neda pejirandin gelek tehde û astengî dît. Di dema wî de cîhan ji alî çar împaratoriyên mezin ve hatibû parvekirin. Sasanî, Çînî, Romaî û Asûrî. Di dema xwe de fikrên wî rûmet nedît. Behramê yekemîn ê şahê sasaniyan Manî li çarmêx xist,dû re laşê wî çêrm kir, ka kir laşê wî û di nava bajêr gerand ji bo çavtirsandina hezikiriyên wî.

Lê li dû mirina manî felsefeya wî di di gelek welatan de bû baweriya fermî weka tirkên ûygûrî.haberdiyarbakır